تنها یک بار در تمام کتاب‌های درسی دوره شش ساله دبستان در ایران از تصویر یک زن مشهور استفاده شده و این در حالی است که در همین دوره، ۸۳ تصویر از مردان مشهور منتشر شده است. این تبعیض در محتوای متنی نیز در مورد زنان مشهور ملموس است.
دانش‌آموزان در دوره ابتدایی با قهرمان‌هایی مردانه مواجه می‌شوند و سیستم آموزش و پرورش جمهوری اسلامی عملا هیچ زن قهرمانی را به تصویر نکشیده است. شاید بتوان آثار این شیوه آموزشی را در رتبه پایین ایران در رفع شکاف جنسیتی، به ویژه به دلیل سطح پایین مشارکت سیاسی زنان دید.
در همه دوره‌های پس از شکل‌گیری دولت مدرن در ایران، یعنی پس از انقلاب مشروطه، تنها سه زن به عنوان وزیر در دولت‌های دوره پهلوی و جمهوری اسلامی فعالیت کرده‌اند.
تعداد نمایندگان زن مجلس شورای اسلامی در دو دوره اخیر که بیشترین تعداد را شامل شده، ۱۷ نفر از ۲۹۳ نماینده بوده است. این وضعیت به هنگام پیشنهاد زنان صاحب تجربه و تاثیرگذار به دولتمردان برای تصدی مدیریت‌های ارشد کشور خود را بیشتر نشان می‌دهد؛ به ویژه آن‌که رسانه‌ها نیز کمتر زنان صاحب تجربه و تاثیرگذار را معرفی کرده‌اند.
در انتخابات اتاق بازرگانی ایران که به پارلمان بخش خصوصی نیز معروف است، می‌توان باز هم اثر این رویه را دید. گرچه فشارهای سیاسی کمتری برای ورود زنان به هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران وجود دارد و در عین حال فعالیت اقتصادی زنان به شکل خانوادگی و سنتی موجب مطرح شدن آن‌ها بوده اما باز هم تعداد زنان حاضر در این هیات انگشت‌شمار است.
ناآشنا بودن جامعه با زنان اثرگذار و مشهور به شکلی در جامعه ریشه دوانده که خارج از سیستم آموزشی هم نیازمند توجه مضاعف برای رفع این خلاء است. ناشناس بودن زنان فعال در ادبیات عمومی ایران به کونه‌ای بود که برای مثال اداره کل امور بانوان شهرداری تهران در سال ۱۳۹۹ و در آستانه پایان سده، تلاش کرد به معرفی زندگی‌نامه آن‌ها در طرح «زنان نامدار قرن» با استفاده از فضای بیلبوردها و بوستان‌های شهری بپردازد. این وضعیت در معرفی زنان خبره در رشته‌های دانشگاهی، ورزش حرفه‌ای و حتی ادبیات هم دیده می‌شود، تا آن‌جا که در سه دهه اخیر زنان نویسنده بسیار رمان و مجموعه داستان کوتاه منتشر کرده‌اند اما کمتر در محافل ادبی نام آن‌ها مطرح است.
برای آن که بدانیم حکومت در کتاب‌های درسی چه‌گونه به این وضعیت دامن زده است، می‌توانیم داده‌های پژوهش «ضمیمه» را که جنسیت‌زدگی در کتاب‌های درسی را بررسی کرده است، از نظر بگذرانیم.
کتاب‌های درسی مشاهیر را چه‌گونه معرفی کرده‌اند؟
داده‌های پژوهش ضمیمه نشان می‌دهند تنها یک تصویر و آن هم در یکی از کتاب‌های کلاس پنجم دوره ابتدایی به زنان مشهور اختصاص داده شده است. این تصویر مربوط به «رخشنده اعتصامی»، معروف به «پروین اعتصامی»، متولد ۲۵ اسفند ۱۳۸۵ و هم‌عصر با «علی‌اکبر دهخدا» و «محمدتقی بهار» است که تحت نظر آن‌ها به سرودن اشعاری در نظم پرداخت و اشعارش در مجله «بهار» و «امثال‌‌الحکم» منتشر می‌شد. اشعار پروین اعتصامی به‌دلیل محتوای پندآموز و زبان گویا و روان خود، از پیش از انقلاب تاکنون در کتاب‌های ادبیات مقاطع مختلف تحصیلی ایران نگاشته شده‌اند. گرچه او نسبت به نقش سنتی زن در خانه منتقد بود و ابیاتی چون «برون آمد از کنج مطبخ، عجوز/ ز پیری بزحمت، ز سرما بسوز» سروده بود اما چهره او در کتاب‌های درسی متفاوت از این اشعار به نمایش درآمده است.
بررسی تصویرسازی‌ها یا عکس‌های منتشر شده در شش سال دوره ابتدایی نشان می‌دهد که در کتاب‌های کلاس اول، ۲۱ تصویر از مردان مشهور منتشر شده است و در کتاب‌های سال دوم ابتدایی، تصاویر چهار مرد مشهور و در کتاب‌های کلاس سوم یک تصویر از مرد مشهور به چاپ رسیده‌اند. در کتاب‌های کلاس چهارم نیز هفت مرد مشهور و در کتاب‌های کلاس پنجم ۲۸ مرد مشهور به تصویر کشیده شده‌اند. در کلاس ششم هم تصویر ۲۲ مرد مشهور منتشر شده است. در مجموع شش پایه ابتدایی، ۸۳ تصویر به مردان مشهور اختصاص داده شده که در مقابل فقط یک تصویر به زنان مشهور پرداخته است. این سیاست آموزشی در راستای همان رویه‌ای است که عموما تلاش کرده است زنان ترسیم شده در کتاب‌های درسی اغلب «معلم» باشند و بیشتر خانه‌دار.
از سوی دیگر، سیستم آموزش و پرورش جمهوری اسلامی حتی به بازتولید شخصیت افرادی که برای قوام آن تلاش کرده‌اند، همه فرصت‌ها را به مردان داده است، در حالی که چه در پیروزی انقلاب اسلامی، چه در دوره جنگ ایران و عراق، زنان حتی جان خود را هم فدا کرده‌اند.
برای آن که بدانیم کتاب‌های درسی چه‌گونه از اشاره به شهرت زنان ابا داشته است، باید این نکته را از خاطر بگذرانیم که
در نخستین دوره از مجلس خبرگان رهبری، «منیره گرجی» به عنوان زن فقیه حضور داشته است اما کتاب‌های درسی هیچ اشاره‌ای به موقعیتی مشابه او هم نمی‌کنند.
برابری فقط به وقت جان‌فدایی
موضوع تبعیض جنسیتی در کتاب‌های درسی و ترسیم نقش زنان در جامعه آن‌قدر برجسته است که نه تنها پروژه ضمیمه که حتی پژوهش‌های داخل ایران نیز بر آن صحه گذاشته‌اند؛ برای نمونه، «سیف‌الله سیف‌اللهی»، دانشیار گروه جامعه‌شناسی واحد علوم و تحقیقات «دانشگاه آزاد اسلامی» و «مریم ابراهیمی»، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد رشته جامعه‌شناسی نیز در پژوهشی تحت عنوان «نقش و منزلت زن در کتاب‌های درس فارسی مدارس آموزش و پرورش ایران» تاکید کرده‌اند: «در تمام کتاب‌ها فقط به نام مردان قهرمان در عرصه‌های اجتماعی اشاره شده و از زنان قهرمان ذکری نشده است.»
مولفان کتاب‌های درسی دوره ابتدایی تنها در یک درس فرصت برابر به تصویر یک مرد نوجوان و یک زن نوجوان داده‌اند که خود محل بحث است. در کتاب فارسی سوم دبستان، در جایی که روایت «حسین فهمیده» آورده شده و تصویرش به چاپ رسیده، روایتی از «سهام خیام»، دختر ۱۲ ساله اهل هویزه که به رگبار بسته شد نیز منتشر شده است. به عبارت دیگر، تنها در جایی که «کودک‌سربازی» مطرح است، فرصت برابر به آن‌ها که با اقدام‌شان مطرح شده‌اند، داده شده است.
با این حال، حتی در رویه ایدئولوژیک آموزش در کتاب‌های درسی که به رزمندگان جنگ ایران و عراق پرداخته شده، تصویر مردان پرتکرار است. عکس «عباس دوران»، «عباس بابایی» و «علی‌اکبر شیرودی»، سه خلبانی که در جنگ ایران و عراق کشته شدند، در فصل «نام‌آوران» کتاب فارسی سوم ابتدایی منتشر شده است. در کتاب فارسی پایه چهارم ابتدایی نیز در همین فصل نام‌آوران، با انتشار تصویری از «دریاقلی سورانی»، به ماجرای چگونگی شکست حصر آبادان در جنگ ایران و عراق پرداخته شده است.
در انعکاس تاریخ ادبیات و سایر وجوه اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز رویه همین گونه است و در پرداختن به «شاهنامه»، اثر «حکیم ابوالقاسم فردوسی» در کتاب‌های درسی، هیچ اشاره‌ای به زنان شاهنامه نمی‌شود. نمونه دیگر این رویه سیستم آموزش و پرورش جمهور اسلامی، در مثال‌های متنی درس‌ها است. در کتاب فارسی پایه چهارم ابتدایی، وقتی در صفحه ۲۴ قرار می‌شود دانش‌آموز درباره یکی از سه فرد مشهور اطلاعاتی به دست آورد، هیچ اسمی از مشاهیر زن به میان نیامده است.
حکومت فقط پروین اعتصامی را قبول دارد
همان‌طور که اشاره شد، رویه حاکم بر کتاب‌های درسی، چه در دوره ابتدایی و چه در مقاطع بعدی چنان است که نه فقط داده‌های پژوهش پروژه ضمیمه که سایر پژوهش‌های داخل ایران نیز این تبعیض آشکار را برجسته کرده‌اند؛ برای مثال، در همان پژوهشی که با عنوان «نقش و منزلت زن در کتاب‌های درس فارسی مدارس آموزش و پرورش ایران» انجام شده است، به این نکته اشاره می‌شود که از مجموع ۷۸۲ نام افراد مشهور، فقط ۳۷ نام به زنان مشهور اختصاص دارد و از ۱۲۲ تصویر زنان مشهور به چاپ رسیده در کتاب‌های درسی، فقط یک تصویر به زنی مشهور و آن هم پروین اعتصامی اختصاص یافته است.
دکتر «سعید پیوندی»، جامعه‌شناس و استاد «دانشگاه لورن» و یکی از دست‌اندرکاران پروژه ضمیمه در گفت‌وگویی که با «کنترل‌زد» در «ایران‌وایر» داشته، درباره تصویرسازی زنان مشهور گفته است: «شخصیت زن مستقل در کتاب‌های درسی خیلی کم است و تنها نام پروین اعتصامی بارها تکرار شده است. »
او که مدرس دوره ضمیمه است، درباره روند آموزش در کتاب‌های درسی درباره زنان مستقل و صاحب نام در گفت‌وگو با کنترل‌زد افزوده است: «برای بچه‌های امروز شناخت زنانی نظیر فروغ فرخزاد، سیمین دانشور یا شخصیت‌های فرهنگی هنری نظیر ترانه علیدوستی یا گلشیفته فراهانی جذاب است یا زنی مثل شیرین عبادی که حقوق‌دان است. اما هیچ درسی در این باره نیست تا به آن‌ها یاد بدهیم و به یاد داشته باشند که می‌توانند آن‌ها را نقد کنند.»
پیوندی به ۲۵ زندگی‌نامه یا همان بیوگرافی در کتاب‌های درسی اشاره می‌کند که تنها در یک مورد از آن‌ها به زندگی‌نامه یک زن پرداخته شده است و این نیز خود نشان دهنده شیوه پرداخت سیستم آموزش و پرورش جمهوری اسلامی به زنان است.
در همین زمینه دکتر «فاطمه شمس» شاعر، ادیب و پژوهش‌گر که در «دانشگاه پنسیلوانیا» تاریخ ادبیات تدریس می‌کند، در گفت‌وگو با برنامه کنترل‌زد «ایران‌وایر» تاکید دارد: «گرچه خود این رویه که پدر شعر فارسی را بجوییم یا مادر شعر فارسی را، جای نقد دارد. اما می‌بینیم در حالی که به رودکی به عنوان پدر شعر فارسی اشاره شده، به زنی به نام رابعه که هم‌عصر رودکی بوده و بسیار مسلط‌‌تر به سرودن شعر بوده اشت، اشاره نمی‌شود. این موضوع در مورد پدر شعر نو فارسی هم صادق است.»
جامعه‌ای که زنان قهرمانش را نمی‌شناسد
گرچه به واسطه توسعه شبکه‌های اجتماعی و همین‌طور توسعه وب‌سایت‌های خبری مستقل، زنان تاثیرگذار و قهرمان معرفی شده و بیشتر در خط خبری قرار گرفته‌اند اما هنوز تا مطرح شدن سازمان‌یافته آن‌ها در جریان آموزش رسمی فاصله بسیار است. شاید بهتر است محتوای کتاب‌های درسی در این زمینه مورد تجدیدنظر اساسی قرار گیرد و تا زمانی که این مهم محقق شود، معلمان از دانش‌آموزان بخواهند با استفاده از فضای مجازی و تجربه شخصی زنان مشهور دوره معاصر و همین‌طور زنانی که در تاریخ مطرح بوده‌اند، در این‌باره جست‌وجو کنند.
جالب این‌جا است که در میان زنانی که به سیاست راه یافته و نماینده مجلس شده، زنانی که سابقه تدریس و معلمی داشته‌اند، چشم‌گیر است. این نشان می‌دهد با وجود روش حاکم بر تولید محتوای کتاب‌های درسی که در نهایت شغل معلمی را برای زنان ترسیم کرده ایت، همین زنان معلم توانسته‌اند راه را برای ورود به عرصه سیاست بگشایند.
وقایع شهریور ۱۴۰۱ به بعد در ایران و قتل «ژینا(مهسا) امینی» در زمان بازداشت و پس از آن، مطرح شدن دختران بسیاری که نقش رهبری در جنبش اعتراضی «زن، زندگی، آزادی» داشتند، این رویه را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد زیرا باور رهبری جنسیت‌زده در آموزش رسمی را دگرگون کرده است.